Stabat Mater voor koor en barokdans

Een Stabat Mater van een componist uit Vlaanderen? Dat is zonder meer een unieke gebeurtenis. Op 26 maart vindt in de Sint-Egidiuskerk in Sint-Gillis-Waas de creatie plaats van de nieuwste telg van componist en pianist Koen Dejonghe (°1957).

Als inwoner van Sint-Gillis-Waas en oud-leraar aan de muziekacademie werkt Dejonghe daarvoor samen met het gemengd kamerkoor Terpander uit Sint-Niklaas onder leiding van hun dirigent Godfried Van de Vyvere. En dat is nog niet alles. Voor dit Stabat Mater realiseerde de Duitser Ingolf Collmar een volledige barokchoreografie waarbij de dansers optreden in unieke kostuums. De componist, de choreograaf en de dirigent lichten alvast een tipje van Maria’s sluier op tijdens een gesprek.

Vanwaar het idee om een Stabat Mater te schrijven?

Godfried Van de Vyvere: ‘Aan de oorsprong van het Stabat Mater ligt het project Vlaamse Meesters in Situ van Openbaar Kunstbezit. Dankzij dit initiatief kwam het schilderij De Kruisafneming van de Antwerpse schilder Pieter Thys (1624-1677), een leerling van Antoon Van Dyck (1599-1641), in de belangstelling te staan. Het hangt boven het altaar in de Sint-Nicolaaskerk in Sint-Niklaas. De Latijnse tekst van het Stabat Mater beschrijft het tafereel van de kruisafneming.’

Koen Dejonghe: ‘Op vraag van Tim Haerinck, mijn oud-directeur van de muziekacademie en in opdracht van de stad Sint-Niklaas, had ik al in 2019 een gedeelte van het huidige werk gecomponeerd. De rest volgde tijdens de voorbije coronajaren. Het is dankzij pastoor-moderator Marc Van Steen, een groot muziekliefhebber, en de Heilige-Helenaparochie met medewerking van de Gemeente Sint-Gillis-Waas, dat het Stabat Mater zijn volledige uitvoering nu kan beleven.’

Bijzondere bezetting

Kamerkoor Terpander en de sopraansolo worden ondersteund door viool, piano, orgel en synthesizer. Hoe ben je tot die bezetting gekomen?

Koen Dejonghe: ‘De keuze voor de piano en de viool was snel gemaakt. Ik ben zelf pianist en mijn vrouw Sarah Wyffels speelt de vioolpartij, een belangrijk onderdeel van het werk en een serieuze instrumentale uitdaging. Soms wordt een zanglijn verdubbeld, vaker gaat het over zelfstandige lijnen die afwisselend virtuoos of lyrisch zijn. Daarnaast koos ik voor een synthesizer om enerzijds het Stabat Mater een moderne uitstraling te geven, en anderzijds om een vollere orkestrale klank te verkrijgen. Op sommige momenten gebruik ik soundeffecten, waarbij ik me laat beïnvloeden door mijn achtergrond in de popmuziek - ik speelde vroeger zelf in een rockband. Ook zal je op een bepaald moment een Argentijnse tango herkennen met een piepende en krakende viool à la Astor Piazzolla. Die invloeden vormen mijn hele carrière al een belangrijk tegengewicht voor mijn activiteiten als klassieke muzikant en componist, zulke klanken zitten in mijn DNA. En gezien de context van het schilderij van Pieter Thys in de kerk, was het orgel een vanzelfsprekende keuze. Ik dacht direct aan organist Dieter Van Handenhoven, ook uit Sint-Niklaas. Ik heb in elk geval voor hem enkele pittige passages voorzien waarop hij zal mogen zwoegen.’

Ik koos voor een synthesizer om het Stabat Mater een moderne uitstraling te geven en een vollere orkestklank te verkrijgen.

Ingolf Collmar: ‘De dansers zijn dan weer enorm fan van passages zoals het Iuxta Crucem. Dergelijke passages klinken helemaal in de stijl van Johann Sebastian Bach, dé barokcomponist bij uitstek.’

Koen Dejonghe: ‘Die barokke invloeden zitten er inderdaad in, maar je zult merken dat ik veel stijlen door elkaar gebruik. In het Iuxta Crucem en in de orgelpartijen duiken linken naar Bach op, maar tegelijkertijd luisterde ik bij het schrijven naar Recomposed: Vivaldi – The Four Seasons van Max Richter. Dat repetitieve is er ingeslopen, ik ben er nooit rechtstreeks naar gaan zoeken. De mix van stijlen ontstond gaandeweg.

Een van mijn lievelingsversies van het Stabat Mater is trouwens dat van Francis Poulenc. Ik heb veel naar zijn prachtige muziek geluisterd. Zonder bewust ideeën over te nemen, heb ik me vooral door de sfeer laten inspireren. Het stimuleerde om verder te werken.’

Zou je je stijl dan als eclectisch kunnen omschrijven?

Koen Dejonghe: ‘Ja, er zitten barokke passages in, maar ook Gregoriaanse gezangen, en die combineer ik vervolgens met mijn eigen stijl. Ik vind het belangrijk dat in mijn muziek herkenbare vormen en harmonische wendingen te horen zijn die op een spontane manier elkaar opvolgen. Bij het schrijven van werken zoals een Stabat Mater komen verschillende ideeën in je hoofd plots samen. Dat is het leuke aan componeren.’

Godfried Van de Vyvere: ‘Dat spontaan componeren voel je in het Stabat Mater. Doordat je het werk niet in één trek neerschreef, maar er gedurende twee jaar aan werkte, kom je procesmatig tot een diversiteit aan stijlen.’

Is het Stabat Mater voor het koor een uitdaging?

Godfried Van de Vyvere: ‘Ik denk dat Koen precies wist voor welk koor hij zijn muziek aan het schrijven was. Terpander - de naam komt van de Griekse dichter en lierspeler Terpandros - bestaat al sinds 1999 uit zangers die doceren in het deeltijds kunstonderwijs. Het zijn geen professionele zangers, maar wel bevriende muziekleerkrachten. Het koor repeteert op voormiddagen. En omdat het allemaal muzikanten zijn, zijn het vlotte lezers waardoor we snel kunnen werken. Dat is een enorm voordeel.’

Koen Dejonghe: ‘Ik weet wat het koor aankan inderdaad. In de virtuoze en polyfone passages gebruik ik veel imitatie. Maar voor de rest ben ik niet de meest typische koorcomponist. Ik schrijf puur vanuit mijn gevoel en sommige passages zijn eerder instrumentaal dan vocaal gedacht. Daarom dat de samenwerking met Godfried en het koor zo fijn was. Al repeterend zijn er nog tal van aanpassingen gebeurd en is de muziek mee gegroeid.’

Barokdans

Voor dit Stabat Mater ontstond tevens een choreografie met barokdans. Vooraleer het over de dans zelf te hebben, Ingolf, wat is jouw band met Sint-Niklaas?

Ingolf Collmar: ‘Ik ben sinds 1996 docent beweging aan de Filmuniversität Babelsberg Konrad Wolf in Potsdam in Duitsland. Sinds de jaren ‘90 specialiseer ik me in historische dans en zo ben ik in 2007 terecht gekomen bij de dansschool ‘Stichting Klassieke Dans’ in Sint-Niklaas onder leiding van Johan Goessens. Ik ben er verantwoordelijk voor de choreografieën van hun barokproducties. Die dansschool is de enige plek in Vlaanderen waar barokdans wordt gegeven. Uniek!’

Koen Dejonghe: ‘Het is dankzij mijn dochter Elisabeth, die les volgt aan de dansschool, dat ik Ingolf ken. Het is bijzonder om met Ingolf samen te werken: hij geeft een persoonlijke draai aan barokdans. Het is ‘moderne barok’ zoals de naam van het Modern Barock Ensemble ook aangeeft. Dat ondertussen toonaangevende barokensemble is indertijd opgestart in de dansschool, precies omdat barokdans aan de oorsprong van het klassiek ballet ligt.’

In de partituur duiken ook geregeld muzikale vormen op zoals grounds. Creeër je zo een bewuste link met de barokdans?

paper.stabat_mater.7.png

Dansfragment uit Stabat Mater in Beauchamp-Feuilletnotatie ©Ingolf Collmar

Ingolf Collmar: ‘We hebben samengewerkt vanaf het eerste moment dat het Stabat Mater vorm begon te krijgen. Ik heb geregeld aangedrongen bij Koen om het dansbaar te houden, want het geheel werkt pas écht als de dansers de muziek in hun lichaam voelen. Ik vind het een prachtig experiment om barokke dans op hedendaagse muziek te zetten. Het creëert kansen voor iedereen die meedoet. Een interessant aspect daarbij zijn de tempi van de delen, die moeten dansbaar blijven. Elke passage waarop gedanst wordt, heeft tevens zijn eigen specifieke dynamiek. Nu eens is er enkel één danser op het podium, dan weer danst de hele groep. Ook dat heeft invloed op de tempokeuze. En uiteraard moet je tegelijkertijd het hele Stabat Mater in je achterhoofd hebben want er zijn ook puur instrumentale of gezongen passages die - zonder dans - dezelfde uitstraling moeten krijgen.’

Godfried Van de Vyvere: ‘Het is ook voor mij als dirigent een interessante oefening. Het is totaal anders om muziek te spelen met of zonder dansers. De dans voegt een andere dimensie toe waardoor we secuur met tempi dienen om te gaan.’

De dans voegt een andere dimensie toe waardoor we secuur met tempi dienen om te gaan.

Tot waar reikt jouw rol als componist tijdens het maak- en repetitieproces, Koen?

Koen Dejonghe: ‘Ik heb geleerd dat als er andere kunstvormen en disciplines aan de uitvoering van mijn opera’s of musicals worden toegevoegd, ik ieder in zijn eigen discipline zijn werk moet laten doen. ‘Verras mij’, zeg ik altijd. Voor deze productie omring ik me met Ingolf, Godfried en muzikanten die ik vertrouw en waar ik veel respect voor heb. Door ze in hun specialisatie bezig te laten, ontstaat er een boeiende kruisbestuiving. Het resultaat is vaak nog beter dan dat ik het in mijn hoofd had.’

We kijken uit naar de creatie op 26 maart. Komt er nog een vervolg?

Koen Dejonghe: ‘We zijn inderdaad druk bezig met het vastleggen van toekomstige concertlocaties. Ik heb bovendien ongeveer een jaar geleden het voorstel gekregen om het Stabat Mater bij de Amerikaanse platenmaatschappij Parmarecordings uit te brengen. De onderhandelingen zijn lopende en het zou fantastisch zijn dat het werk ook op die manier internationale uitstraling kan krijgen. En dat allemaal met en door artiesten en dansers die een link hebben met Sint-Niklaas! We zijn er trots op.’